Xuyên khung, một loại thảo mộc quen thuộc trong kho tàng y học cổ truyền, không chỉ được biết đến với khả năng trị liệu mà còn là một gia vị tiềm ẩn trong ẩm thực nhờ hương thơm ấm áp đặc trưng.

1. Nguồn gốc và đặc điểm sinh học

Xuyên khung có xuất xứ từ vùng đất Đông Á, nơi khí hậu nhiệt đới ưu ái sự phát triển của loài cây này. Ngày nay, xuyên khung đã được gieo trồng và phát triển ở nhiều quốc gia, tiêu biểu như Trung Quốc, Ấn Độ và Nepal.

Nhận diện cây xuyên khung

– Dáng cây: Thân cây vươn thẳng, chiều cao dao động từ 40 đến 70cm, bên trong rỗng và mang dáng hình trụ đặc trưng.

– Bộ phận giá trị dược liệu: Chính phần thân rễ ẩn mình dưới đất là kho chứa những hoạt chất quý giá.

– Lá: Mang hình tam giác thon dài, kích thước khoảng 12-15cm, phiến lá bị xẻ sâu tạo nên những đường nét riêng biệt, mọc so le trên thân cây.

– Hoa: Nhỏ nhắn với sắc trắng tinh khôi, tập hợp thành những cụm hoa tán kép, mỗi tán điểm xuyết từ 10 đến 24 bông hoa.

– Quả: Mang hình dáng trứng thuôn dài.

Xuyên khung ưa đất tơi xốp, giàu mùn và có pha lẫn cát. Nhân giống thường lấy từ mắt ở thân cây, mỗi đoạn cắt cần giữ lại khoảng 1cm quanh mắt. Thời điểm lý tưởng để gieo trồng là vào cuối xuân, giúp cây có đủ thời gian phát triển khỏe mạnh trước khi mùa đông đến. Trong khoảng hai năm thì cây xuyên khung đạt đến độ trưởng thành để thu hoạch.

2. Giải mã thành phần hóa học đa dạng

Các nghiên cứ khoa học xác định được hơn 170 hợp chất khác nhau trong cây. Trong đó, những thành phần mang lại tác dụng dược lý quan trọng tập trung chủ yếu ở phần thân rễ, bao gồm:

– Phthalides.

– Terpenes và Enols.

– Polysaccharides.

– Alkaloids.

– Axit hữu cơ và Esters.

– Tinh dầu.

– Axit Phenolic.

– Phthalide Lactones.

3. Công dụng trong y học cổ truyền

Theo đó, xuyên khung mang vị cay nồng, tính ấm và có tác động lên các kinh Can, Đởm và Tâm bào. Các thầy thuốc Y học cổ truyền sử dụng xuyên khung với những công dụng chính như:

– Hoạt huyết: Tăng cường lưu thông máu, đặc biệt ở phần dưới cơ thể.

– Lý khí: Điều hòa khí, giúp khí huyết vận hành trơn tru.

– Chỉ thống: Giảm đau.

Với những đặc tính này, xuyên khung trở thành một vị thuốc quan trọng trong điều trị các bệnh lý phụ khoa, thường được sử dụng trong các trường hợp:

– Kinh nguyệt không đều.

– Vô kinh.

– Đau bụng kinh.

Bên cạnh đó, các hoạt chất trong xuyên khung còn có tác động tích cực lên não bộ để điều trị các chứng đau đầu do cảm lạnh, cảm nóng, phong hàn ẩm thấp, huyết ứ hoặc thiếu máu. Xuyên khung cũng mang lại hiệu quả đáng kể trong điều trị đau khớp do thấp khớp và liệt nửa người sau đột quỵ.

4. Công dụng trong Y học hiện đại

Y học hiện đại đã tiến hành nhiều nghiên cứu để làm sáng tỏ những tác dụng dược lý tiềm năng của xuyên khung, củng cố những kinh nghiệm sử dụng truyền thống:

– Giảm đau

– Kháng khuẩn: Thể hiện hoạt tính chống lại một số vi khuẩn gây bệnh như Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhi, vi trùng lỵ và tụ cầu khuẩn sinh mủ.

– Chống nấm: Gây ức chế sự phát triển của nấm bằng cách phá vỡ cấu trúc tế bào nấm.

– An thần : Giúp giảm lo lắng, tạo cảm giác thư giãn và có thể gây ngủ nhẹ.

– Bảo vệ tim mạch: Phòng ngừa và điều trị xơ vữa động mạch, ức chế kết tập tiểu cầu, bảo vệ chức năng nội mô.

– Tác động lên hệ thần kinh trung ương: Giúp giảm phù não và tăng cường lưu lượng máu não, nhờ đó có tiềm năng trong phòng ngừa thiếu máu não, điều trị đau nửa đầu và đột quỵ do thiếu máu cục bộ.

– Hạ sốt và chống viêm.

5. Lưu ý khi sử dụng

Để sử dụng xuyên khung một cách an toàn và hiệu quả, người dùng cần ghi nhớ những lưu ý sau:

– Nên tránh sử dụng cho phụ nữ có thai và đang cho con bú, người đang gặp tình trạng nôn mửa hoặc chóng mặt, người có các chứng khí thăng, đờm suyễn, đầy bụng, tỳ hư, ăn uống kém; các trường hợp bệnh lý thuộc chứng thượng thực hạ hư, âm hư hỏa vượng.

– Cần tránh phối hợp xuyên khung với các vị thuốc như hoạt thạch, hoàng liên, sơn thù, lang độc, hoàng kỳ, tiêu thạch,…

6. Một vài bài thuốc tiêu biểu

Thông thường, phần thân rễ được dùng làm thuốc với liều lượng khuyến cáo cho người lớn là 3-9 gram mỗi ngày, dưới dạng sắc lấy nước uống. Xuyên khung có thể được sử dụng độc vị hoặc kết hợp với các dược liệu khác trong các bài thuốc.

Một số bài thuốc Đông y sử dụng xuyên khung là:

– Bài thuốc hoạt huyết, điều kinh: Đương quy (12g), xuyên khung (8g). Sắc với rượu loãng để uống.

– Bài thuốc trừ phong, giảm đau: Xuyên khung (6g), bạc hà (6g), tế tân (3g), khương hoạt (8g), cam thảo (4g), bạch chỉ (12g), phòng phong (12g), kinh giới (12g). Nghiền thành bột, mỗi lần dùng 4g sắc nước uống.

– Bài thuốc trợ dương, ích khí, giải biểu: Hoàng kỳ (8g), cam thảo (2g), đại táo (2g), thục phụ tử (4g), tế tân (4g), khương hoạt (4g), phòng phong (4g), nhân sâm (4g), quế chi (4g), thược dược (4g), xuyên khung (4g), gừng nướng (4g). Sắc lấy nước uống.