Can khương là vị thuốc ấm nóng, hiệu quả trong điều trị các chứng hàn. Việc sử dụng cần thận trọng về liều lượng và đối tượng do tính nhiệt cao. Đây là dược liệu quý giá trong y học cổ truyền, đặc biệt cho các vấn đề tiêu hóa và khí huyết lạnh.

Đặc điểm chung của Can khương

Can khương, một tên gọi khác của gừng khô, nổi bật trong Đông y nhờ dược tính phong phú. Khác với sinh khương (gừng tươi), can khương được chế biến từ thân rễ gừng già, thu hoạch khi củ đã phát triển và có nhiều xơ, sau đó được rửa sạch, thái lát và phơi khô. Quá trình này giúp can khương tích lũy hàm lượng dược chất cao nhất.

Về mặt thực vật, gừng (Zingiber officinale Roscoe) là cây thân thảo sống lâu năm, thuộc họ Gừng (Zingiberaceae). Thân rễ của nó phát triển thành củ, ban đầu mọng nước, sau dần hóa xơ. Lá gừng mọc so le, không cuống, phiến lá nhẵn bóng với gân giữa nhạt màu và tỏa ra mùi thơm đặc trưng khi vò. Cụm hoa của gừng mọc từ gốc cây. Gừng là một loại gia vị quen thuộc, được trồng rộng rãi ở Việt Nam để phục vụ nhu cầu trong nước và xuất khẩu, đồng thời củ gừng cũng là bộ phận chính được sử dụng làm thuốc.

Thành phần hóa học của Can khương

Thành phần hóa học của gừng rất đa dạng, bao gồm khoảng 2-3% tinh dầu, chủ yếu là các hydrocarbon sesquiterpenic. Bên cạnh đó, gừng còn chứa chất nhựa dầu (khoảng 5%), chất béo (khoảng 3,7%), tinh bột và các hợp chất cay đặc trưng như zingeron, zingerola và shogaola, trong đó zingeron là thành phần chính tạo nên vị cay của gừng.

Trong y học hiện đại

Các nghiên cứu dược lý đã chứng minh nhiều tác dụng của gừng. Nó có khả năng ức chế thần kinh trung ương, làm giảm vận động tự nhiên và kéo dài thời gian gây ngủ của thuốc barbituric trên động vật thí nghiệm. Cao chiết từ gừng khô, cũng như các hoạt chất gingerol và shogaol, đều cho thấy khả năng ức chế vận động tự nhiên của chuột nhắt. Gừng còn có tác dụng hạ nhiệt, giảm đau, giảm ho và chống co thắt, đặc biệt là nhờ hoạt chất shogaol và gingerol. Dịch chiết gừng khô cũng thể hiện khả năng chống nôn trên chó và kích thích sự vận chuyển trong đường tiêu hóa ở chuột nhắt. Thêm vào đó, gừng còn có tác dụng chống viêm, được chứng minh qua khả năng ức chế sự tăng tính thấm mao mạch trong các phản ứng viêm thực nghiệm.

Trong y học cổ truyền

Trong y học cổ truyền, can khương được biết đến với vị cay, tính ôn, còn bào khương (can khương đã qua bào chế) có vị cay đắng và tính đại nhiệt. Can khương quy vào sáu kinh: tâm, phế, tỳ, vị, thận và đại tràng. Công năng chính của nó là làm ấm, trừ hàn, thường được sử dụng để điều trị các chứng bụng đau do lạnh, chân tay lạnh, nôn mửa, tiêu chảy, đầy trướng khó tiêu, ho suyễn và tứ chi lạnh. Liều dùng thông thường của can khương là từ 4 đến 20g mỗi ngày, dưới dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán, và thường được phối hợp với các vị thuốc khác để tăng hiệu quả điều trị.

Những bài thuốc sử dụng Can khương

Một số bài thuốc tiêu biểu có sử dụng can khương bao gồm bài thuốc chữa nhức đầu, lạnh bụng, nôn và có đờm, kết hợp can khương với chích cam thảo. Bài thuốc chữa đau bụng, đầy bụng sử dụng can khương sấy khô tán nhỏ, uống với nước cơm. Để chữa cảm hàn rét run hoặc đau bụng lạnh kèm tiêu chảy, người ta dùng can khương kết hợp với riềng ấm. Trong điều trị cam tẩu mã (nhiễm trùng hoại thư), can khương được tán nhỏ cùng với quả táo ta và phèn chua để bôi vào lợi. Can khương cũng góp mặt trong bài thuốc chữa viêm khớp dạng thấp, phối hợp với đương quy, xuyên khung, phụ tử, bạch thược và thục địa.

Những lưu ý khi sử dụng

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng can khương là một vị thuốc có tính đại cay và đại nhiệt, do đó không phù hợp cho những người có thể nhiệt hoặc phụ nữ có thai. Việc sử dụng kéo dài cũng không được khuyến khích vì có thể gây tổn hại đến khí huyết. Ngoài ra, cần thận trọng khi dùng can khương cùng với các vị thuốc như hoàng cầm, hoàng liên, dạ minh sa và tần tiêu để tránh các tương tác không mong muốn.